Jak unieważnić ślub kościelny?

Jeszcze kilka lat temu temat „rozwodu kościelnego” był swego rodzaju tabu. Z jednej strony dotyczył bardzo wąskiej grupy osób, z drugiej procedury tego procesu były tak skomplikowane i długotrwałe, że niewiele par w ogóle rozważało ten krok. Obecnie liczba spraw o rozwód kościelny stale się zwiększa, a sądy kościelne rozpatrują ok. 5000 spraw rocznie.

W Polsce ponad 71% spraw kończy się wyrokiem stwierdzającym nieważność (pro nullitate). W niektórych diecezjach odsetek jest znacznie wyższy i przekracza nawet 90% (Ełk, Przemyśl, Sosnowiec). Najmniej (ok. 40%) pozytywnych decyzji wydaje się w diecezjach: radomskiej, świdnickiej i gdańskiej.

Co się zmieniło? W 2015 roku papież Franciszek opublikował list papieski „Mitis Iudex Dominus Iesus” wprowadzający zmiany w procedurze stwierdzania nieważności małżeństwa, który znacznie go ułatwia. Przede wszystkim nie ma konieczności orzekania przez dwie instancje.

Teraz wystarczy orzeczenie sądu kościelnego. Zakończeniem postępowania jest decyzja o stwierdzeniu nieważności lub ważności małżeństwa.

Dodatkowo wprowadzono proces skrócony (processus brevior), zwany procesem 45-dniowym. Można z niego skorzystać, kiedy istnieją ewidentne przesłanki do orzeczenia nieważności małżeństwa.

Wszystko to sprawiło, że w ciągu kilku ostatnich lat znacznie wzrosło zainteresowanie tematem, nie tylko wśród par świeżo po rozwodzie, ale i tych, którzy nigdy nie wnioskowali o orzeczenie z uwagi na długi i skomplikowany proces. Dzisiaj z racji wprowadzonych zmian mogą próbować unieważnić byłe małżeństwo i np. wstąpić w związek z obecnym wieloletnim partnerem.

Czym jest uznanie nieważności małżeństwa?

Zajmując się tematem nieważności małżeństwa, musimy zdać sobie sprawę z bardzo istotnej kwestii: małżeństwo w formie kanonicznej jest nierozerwalne. Dlatego też określenia typu „rozwód kościelny”, „unieważnienie ślubu” czy „unieważnienie małżeństwa kościelnego” są niepoprawne. To potoczne nazywanie orzeczenia o nieważności małżeństwa stosowane jest jako skrót myślowy. Natomiast sakrament małżeństwa jako taki jest na całe życie.

Nie ma czegoś takiego jak rozwód kościelny. W Kościele katolickim istnieje procedura nazywana przez adwokatów kościelnych stwierdzeniem nieważności małżeństwa.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa – na czym polega?

Polega ona na tym, że w procesie sądowym należy udowodnić, że małżeństwa nigdy nie było. Co to znaczy? Że zaszły okoliczności, które już w dniu ślubu uniemożliwiały zawarcie małżeństwa i w związku z tym ono nie zaistniało. Proces kościelny nie ma na celu wskazania winnego rozpadu małżeństwa. Sędziowie orzekają jedynie, czy małżeństwo zostało zawarte ważnie, czy nieważnie.

Kto może wnioskować o rozwód kościelny (uznanie nieważności małżeństwa)?

O stwierdzenie nieważności małżeństwa może ubiegać się każdy, kto uważa, że jego małżeństwo zostało zawarte nieważnie. W tym celu składa się skargę powodową i po przyjęciu jej przez sąd kościelny rozpoczyna się procedura rozwodowa. Oczywiście, jak każda „sprawa sądowa” także w tym przypadku musi być podstawa prawna.

Przesłanki pozwalające na stwierdzenie nieważności małżeństwa reguluje Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. Podstawy prawne opisane w Kodeksie to teoria, ale bardzo ważne dla całej sprawy są także aspekty praktyczne i doświadczenie w tego typu sprawach.

Bardzo pomocna jest również praktyka orzecznicza Trybunału Roty Rzymskiej, która często stanowi istotną podpowiedź w całym procesie „rozwodu kościelnego”. Z racji tego, że nie jest ona jednak ogólnodostępna i publikowana w języku łacińskim, najlepiej skorzystać z pomocy kanonisty lub adwokata kościelnego. O tym drugim jeszcze sobie powiemy, ale najpierw przejdźmy do powodów, które prowadzą do uznania nieważności małżeństwa.

Powody orzeczenia „rozwodu kościelnego” nieważności małżeństwa

Podstawa prawna w przypadku uznania ,,rozwodu kościelnego” – nieważności małżeństwa jest bardzo ważna, bo to na niej opiera się cały proces i warunkuje ostateczny wyrok sędziów kościelnych. Jeśli podstawa prawna będzie źle dobrana, jest większe prawdopodobieństwo, że sąd kościelny wyda wyrok negatywny i małżeństwo będzie uważane za ważnie zawarte. Powodów, które powodują stwierdzenie nieważności małżeństwa, jest wiele, dlatego podzielono je na trzy grupy.

W pierwszej z nich wyróżniono przeszkody zrywające. Jest ich dwanaście, ale nie są zbyt często podawane w procesach o orzeczenie nieważności małżeństwa. Oto one:

• wiek,
• węzeł małżeński,
• niemoc płciowa,
• święcenia,
• ślub,
• uprowadzenie,
• różna religia,
• występek,
• pokrewieństwo,
• powinowactwo,
• przyzwoitość publiczna,
• pokrewieństwo prawne.

,,Rozwód kościelny” – wady zgody małżeńskiej

Znacznie powszechniejsza jest grupa druga, w której znajdują się wady zgody małżeńskiej. Najczęściej wykorzystywana jest podstawa zawarta w kan. 1095 n3, czyli niezdolność natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Chodzi tutaj przede wszystkim o:

• alkoholizm,
• choroby psychiczne,
• zaburzenia osobowości,
• uzależnienie emocjonalne od matki (nieodcięta pępowina, maminsynek),
• uzależnienie od seksu lub pornografii,
• narkomania,
• uzależnienie od hazardu,
• lekomania,
• erotomania,
• zaburzenie osobowości typu bordeline, osobowość bierno-zależna.

Do drugiej grupy należą także różnego rodzaje symulacje. Symulacja całkowita występuje wtedy, gdy jedna z osób nie chce zawierać ślubu. Mówimy o sytuacji, kiedy jeden z małżonków wypowiada sakramentalne ,,tak”, chociaż wewnętrznie nie ma woli zawarcia małżeństwa i mówi ,,nie”.

Wstępuje w związek małżeński np. z powodu niezaplanowanej ciąży, w celu polepszenia swojej sytuacji materialnej, przymusu i bojaźni, chęci nadania dziecku nazwiska ojcowskiego, potrzeby ratowania własnej opinii. Symulacja częściowa może dotyczyć kilku elementów lub przymiotów małżeństwa:

• wykluczenie potomstwa (kiedy jedna strona decyduje, że nie będzie mieć dzieci),
• wykluczenie wierności i jedności małżeńskiej (kiedy zawierając związek, strona zakłada, że nie będzie dotrzymywać wierności i dopuszcza zdrady),
• wykluczenie nierozerwalności (kiedy strona zakłada, że małżeństwo może się rozpaść i dojdzie do rozwodu cywilnego),
• wykluczenie dobra małżonków. 

Coraz częściej spotyka się także małżeństwa zawarte ,,pod warunkiem”. Należy pamiętać, że według prawa kościelnego małżeństwo zawarte ,,pod warunkiem dotyczącym przyszłości jest nieważne”. Niedopuszczalne warunki to np. ,,jeśli przestaniesz pić”, ,,jeżeli się zmienisz”, ,,jeżeli dostaniesz pracę”, itp.

„Rozwód kościelny” – wady formy kanonicznej

Trzecia grupa podstaw prawnych związana jest z wadami formy kanonicznej. W Polsce one prawie nie występują, gdyż bardzo dużą rolę przywiązuje się do tego, aby wszelkie formalności były prowadzone zgodnie z prawem.

Od czego zacząć proces uznawania małżeństwa za nieważne?

Aby rozpocząć całą procedurę, niezbędne jest przygotowanie skargi powodowej, czyli pozew o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Powinien być on przygotowany według szczegółowych norm prawa kanonicznego i określać:

• strony procesu: mąż i żona,
• właściwy sąd kościelny, który będzie zajmował się sprawą,
• podstawę prawną (tytuł prawny), z której wynika, że małżeństwo jest nieważnie zawarte,
• opis okresu poznania się, narzeczeństwa oraz małżeństwa, aż do rozwodu,
• opis charakteru stron, rodziny generacyjnej.

Skargę składa się do właściwego miejscowo sądu diecezjalnego. Prawie przy każdej diecezji jest taki sąd kościelny. Aby wybrać ten właściwy, należy kierować się przepisami prawa. Po reformie papieża Franciszka sądem właściwym do złożenia skargi jest sąd miejsca:

• zamieszkania żony,
• zamieszkania męża,
• zawarcia małżeństwa,
• gdzie faktycznie będzie trzeba zbierać większość dowodów.

Dla procesu o uznanie nieważności małżeństwa istotne jest faktyczne zamieszkanie stron, a nie ich adres zameldowania.

„Rozwód kościelny” – który sąd wybrać?

Przy składaniu pozwu mamy pełną dowolność w wyborze sądu kościelnego, o ile jest spełnia on powyższe warunki lokalizacyjne. Na co zwracać uwagę?

• statystyki danego sądu – jego skuteczność (są sądy, w których blisko 90% wyroków jest pozytywnych, a w innych przykładowo jedynie 40-50%),
• czas trwania procesu – sprawy mogą trwać od 12 miesięcy do kilku lat,
• cena procesu – koszty mogą różnić się w zależności od diecezji.

W ostatecznym wyborze może pomóc adwokat kościelny, który jest najlepiej zorientowany i podpowie, gdzie najlepiej składać pozew z uwzględnieniem konkretnej sprawy i przesłanek.

Jakie dokumenty będą potrzebne do wniosku o uznanie nieważności małżeństwa?

Sam pozew to nie wszystko, bo do skargi należy dołączyć dokumenty dodatkowe. Czego nie może zabraknąć, aby wniosek był kompletny?

1. Metryka ślubu kościelnego, czyli akt ślubu kościelnego – dokument potwierdzający zawarcie małżeństwa. Dokument musi być wydany przez proboszcza parafii ślubu i nie może być starszy niż 6 miesięcy. Zwykle dostaje się go od ręki, ale warto wcześniej umówić się na jego przygotowanie i wydanie.
2. Pozew o rozwód.
3. Odpowiedź na pozew o rozwód.
4. Protokoły z rozpraw rozwodowych (o ile takie istnieją).
5. Wyrok rozwodowy – a jeśli jest z orzekaniem o winie, wtedy dobrze będzie dołączyć uzasadnienie.
6. Dodatkowe dokumenty: wyroki sądowe, zaświadczenia z policji, Niebieska Karta czy zaświadczenia lekarzy specjalistów.

Czy korzystać z pomocy adwokata przy „rozwodzie kościelnym”?

Wszystkie dokumenty, wnioski i właściwie cały proces ,,rozwodu kościelnego” można przejść samodzielnie, ale z uwagi na specyfikę sprawy warto skorzystać ze wsparcia doświadczonego adwokata kościelnego. Wsparcie na pewno pozwoli na dokładniejszą analizę prawną i prawidłowe sformułowanie tytułów prawnych.

Dobrze napisana skarga powodowa rzadziej jest odrzucana przez oficjała sądu kościelnego, a to przyczynia się do szybszego i sprawniejszego przebiegu procesu. Pomoc adwokata kościelnego przyda się także na dalszym etapie, np. podczas przedstawiania tzw. głosu obrończego czy sporządzania apelacji oraz uzasadnienia.

Kim jest adwokat kościelny?

To osoba świecka bądź duchowna, która ma wiedzę z zakresu prawa kanonicznego, a także specjalne uprawnienia nadane przez władzę kościelną do wykonywania zawodu. Adwokatem kościelnym można zostać po otrzymaniu nominacji przez biskupa. Taki prawnik jest uznawany za biegłego w prawie kanonicznym. 

W Polsce nie ma ich zbyt wielu, bo kształcą ich jedynie trzy uczelnie w kraju: warszawski UKSW, lubelski KUL oraz UWM w Olsztynie. Adwokat kościelny musi ukończyć 5-letnie studia z zakresu prawa kanonicznego.

Warto zaznaczyć, że nie są one tożsame z kierunkiem ,,prawo”. Prawnik, który skończył aplikację adwokacką czy radcowską, nie ma kompetencji do prowadzenia spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa, chyba że uzyskał także tytuł licencjata z prawa kanonicznego.

Jak wygląda proces wnioskowania o uznanie nieważności ślubu kościelnego?

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa nie jest rozprawą publiczną, co w praktyce oznacza, że nie dojdzie do spotkania się małżonków na jednej sali. Po zredagowaniu skargi powodowej i złożeniu jej wraz z załącznikami do właściwego sądu kościelnego należy zaczekać na jej przyjęcie.

Wikariusz sądowy ma miesiąc na odpowiedź, a po tym czasie zostaje zawiązany spór. Strona wnioskująca o orzeczenie zostanie o nim powiadomiona, otrzymując dekret z sądu. Natomiast drugi z małżonków otrzyma skargę powodową i czas, aby się z nią zapoznać i wnieść swoje tytuły nieważności, dodatkowe dokumenty lub zgłosić świadków.

Drugim etapem jest przesłuchanie stron oraz świadków. Wszyscy przesłuchiwani są osobno, bez konfrontacji, w obecności sędziego i notariusza. Zeznania należy podpisać. Jeśli wymaga tego konkretna sprawa, czasami niezbędna jest ingerencja biegłego psychologa lub psychiatry. Następnie obrońca węzła małżeńskiego przygotowuje swoje uwagi na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego.

Następuje publikacja akt, czyli czas na zapoznanie się przez strony i adwokatów z materiałem dowodowym, który został zebrany w sprawie. Na tym etapie istnieje jeszcze możliwość wniesienia nowych dowodów – dokonuje się to w tzw. głosie obrończym.

Po zamknięciu postępowania dowodowego sędziowie mają czas na przygotowanie wyroku. Jeśli jest on negatywny, można wnieść apelację. Wyrok pozytywny po 15 dniach staje się wykonalny, czyli każda ze stron może zawrzeć nowy związek sakramentalny (o ile strona przeciwna nie wniesie apelacji).

Ile kosztuje „rozwód kościelny”?

Podobnie jak w przypadku innych tego typu kosztów, trudno jest dokładnie oszacować kwotę za proces orzekania nieważności małżeństwa. Przede wszystkim cena różni się ze względu na konkretną diecezję i jest uzależniona od takich czynników jak: liczba wniesionych tytułów czy miejsca zamieszkania stron.

To, co wiemy na pewno, to fakt, że wszystkie opłaty ponosi osoba, która wnosi pozew o stwierdzenie nieważności ślubu. Koszty sądowe to wydatek rzędu 1500-2000 złotych. Zgodnie z prawem kanonicznym kwotę można rozłożyć na raty, jak też wnioskować o całkowite lub częściowe ich umorzenie. Powodem może być trudna sytuacja finansowa.

Do kosztów całkowitych należy doliczyć wsparcie adwokata kościelnego, który choć nieobowiązkowy, to jednak jest bardzo pomocny. Jego honorarium zależy od doświadczenia i skuteczności, a także zakresu zleconych czynności. Średnio jest to koszt ok. 2000 zł.

W zależności od sprawy możliwe będzie opłacenie konsultacji psychologicznej (ok. 200–500 zł), a w niektórych diecezjach wymagana jest opłata za złożenie skargi (ok. 100–300 zł).

W sumie cały koszt oscylować będzie w granicach 2000–4000 zł, co może być dla wielu niespodzianką. Zwykle myślimy, że cena za „rozwód kościelny” to nawet kilkanaście tysięcy złotych.

Ile trwa procedura orzekania o nieważności małżeństwa?

Po zmianach w przepisach procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa proces jest znacznie krótszy. Wcześniej sprawy mogły trwać nawet kilka lat. Obecnie zrezygnowanie z jednej instancji umożliwia wcześniejsze uzyskanie rozwodu i zakończenie związku małżeńskiego. Sprawę zdecydowanie przyspiesza współpraca z profesjonalnym adwokatem.

Proces w trybie zwyczajnym coraz częściej trwa ok. 24–30 miesięcy. Ostateczny czas realizacji procedur jest uzależniony od diecezji, gdzie złożona jest sprawa, a także od zachowania stron procesu, terminowego stawiania się świadków itp.

Zgodnie z zaleceniami wydanymi przez papieża Franciszka proces orzekania o nieważności małżeństwa nie powinien być dłuższy niż kilka tygodni. W praktyce jednak procedury trwają zazwyczaj kilka miesięcy, do czego przyczyniają się różne okoliczności. Nie bez znaczenia jest liczba spraw rozpatrywanych przez sąd, a także liczba osób zaangażowanych w pracę tego organu.

Uznanie nieważności małżeństwa – podsumowanie

Jeszcze do niedawna dokumentacja, koszty i czas wnioskowania o uznanie kojarzyły się ze skomplikowanym, długim i kosztownym procesem. Z tego też powodu wiele osób nigdy się na niego nie zdecydowało. Po publikacji listu przez papieża Franciszka widać znaczną zmianę i coraz więcej chętnych na przejście przez procedurę i rozpoczęcie nowego życia z drugą osobą lub bez „małżeńskiego bagażu”.

Z tego artykułu dowiesz się:

Proces stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego, powszechnie znany jako „rozwód kościelny”, zyskał na popularności dzięki zmianom wprowadzonym przez papieża Franciszka w 2015 roku. List „Mitis Iudex Dominus Iesus” uprościł całą procedurę, eliminując konieczność orzekania przez dwie instancje oraz wprowadzając proces skrócony (processus brevior), który można zakończyć w 45 dni. Aby rozpocząć procedurę, należy złożyć skargę powodową do właściwego sądu diecezjalnego, do której trzeba dołączyć odpowiednie dokumenty, takie jak metryka ślubu i wyrok rozwodowy. Przesłanki uznania nieważności małżeństwa obejmują przeszkody zrywające, wady zgody małżeńskiej (np. alkoholizm, zaburzenia psychiczne) oraz wady formy kanonicznej. Chociaż proces można przejść samodzielnie, wsparcie adwokata kościelnego może znacznie przyspieszyć i ułatwić procedurę. Całkowity koszt procesu wynosi zwykle 2000–4000 złotych, a czas trwania wynosi od kilku miesięcy do kilku lat, zależnie od diecezji i zaangażowania stron.

Najważniejsze informacje:
– Nieważność małżeństwa kościelnego określana jako „rozwód kościelny”.
– Zmiany wprowadzone przez papieża Franciszka w 2015 roku.
– Brak konieczności orzekania przez dwie instancje.
– Proces skrócony (processus brevior) trwający 45 dni.
– Skarga powodowa jako początek procedury.
– Przesłanki: przeszkody zrywające, wady zgody małżeńskiej, wady formy kanonicznej.
– Wsparcie adwokata kościelnego zalecane.
– Koszt procesu: 2000–4000 zł.
– Czas trwania: od kilku miesięcy do kilku lat.

Artykuł skierowany jest do osób, które z różnych powodów rozważają stwierdzenie nieważności swojego małżeństwa kościelnego. Może być szczególnie wartościowy dla tych, którzy obawiają się skomplikowanej procedury, wysokich kosztów i długiego czasu oczekiwania. Dedykowany jest również wszystkim szukającym szczegółowych informacji o procesie, przesłankach i wymaganych dokumentach, a także tych, którzy zastanawiają się nad wsparciem adwokata kościelnego.