Tradycje wielkanocne — jak świętuje się Wielkanoc w Polsce i na świecie

Kiedy są święta wielkanocne i dlaczego Wielkanoc jest ruchoma? 

Święta Wielkiej Nocy poprzedza Wielki Post, który rozpoczyna Środa Popielcowa — w tym roku 14 lutego — później czeka nas Niedziela Palmowa – 24 marca, Wielki Czwartek – 28 marca, Wielki Piątek – 29 marca, Wielka Sobota – 30 marca i wyczekiwana Niedziela Wielkanocna — Zmartwychwstanie Pańskie – 31 marca, a po niej Poniedziałek Wielkanocny – 1 kwietnia.

Każdego roku Wielkanoc wypada w innym terminie. Od czego to wobec tego zależy? Otóż w IV w. n.e. podczas soboru nicejskiego ustalono, że Wielkanoc będzie obchodzona w najbliższą niedzielę po pierwszej pełni księżyca wypadającej po nadejściu wiosny. Należy przy tym pamiętać, że daty kościelnej pełni zostały wyznaczone w czasie soboru nicejskiego i nieco się różnią od tych astronomicznych. Oznacza to, że święto Zmartwychwstania Pańskiego może wypaść najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia. 

Wielkanocne symbole i ich znaczenie

Wielkanoc to czas pełen symboliki, który wpisuje się zarówno w tradycje chrześcijańskie, jak i przedchrześcijańskie. Symbole wielkanocne odnoszą się do męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, ale także do odrodzenia, nowego życia i radości. W czasie świąt wielkanocnych warto pamiętać o bogatej symbolice tych dni i pielęgnować tradycje związane z obchodami Wielkanocy. Wspólne świętowanie, przygotowywanie potraw, dekorowanie domu czy malowanie jajek to doskonała okazja do wspólnej integracji z bliskimi i przekazywania kolejnym pokoleniom cennych wartości oraz znaczenia symboli wielkanocnych, które są nieodłącznym elementem tradycji Wielkiej Nocy. Oto one:

• Jajko wielkanocne jest najważniejszy symbol Wielkanocy. Jako symbol życia i odrodzenia symbolizuje nowe życie, które niesie ze sobą zmartwychwstanie Chrystusa. Jajka są również symbolem płodności i obfitości, co podkreśla radość związana z nadejściem wiosny.
• Baranek wielkanocny symbolizuje zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, ofiarę złożoną przez Jezusa w celu odkupienia ludzkości. Na wielkanocnym stole często pojawia się baranek wykonany z ciasta, masła lub cukru, który przypomina o tej ważnej symbolice.
• Zajączek wielkanocny to kolejny ważny symbol Wielkanocy, który symbolizuje nowe życie i płodność. Jego obecność podczas świąt wielkanocnych przypomina o radości związanej z nadejściem wiosny i zmartwychwstaniem Chrystusa.
• Palma wielkanocna jest symbolem Niedzielę Palmową, która rozpoczyna Wielki Tydzień poprzedzający Niedzielę Wielkanocną. Palmy są wykonywane z gałązek wierzby, bukszpanu, bazie czy trawy i zdobione kwiatami oraz wstążkami. Symbolizują one powitanie Jezusa w Jerozolimie, gdzie ludzie witały go, machając palmami.
• Koszyczka wielkanocnego to tradycyjny element świąt wielkanocnych, który zawiera wielkanocne symbole takie jak jajka, baranek czy chleb. Wielkanocnym koszyczku niesie się do kościoła w sobotę, aby go poświęcić przed śniadaniem wielkanocnym.

Dekorowanie jajek: tradycje i techniki ozdabiania pisanek

W Polsce pisankami nazywa się przede wszystkim jaja dekorowane techniką batikową, czyli „pisaną”, najstarszą ze wszystkich. Polega ona  na „pisaniu” wzoru roztopionym woskiem na skorupce jaja. Wzory rysuje się specjalnym pisakiem zaopatrzonym w miniaturowy lejek, z którego wosk spływa na skorupkę lub szpilką, którą wykonuje się wzory tzw. łezkowe. Następnie jajko zanurza się w barwniku. Miejsca pokryte woskiem nie zostają zafarbowane i w efekcie uzyskuje się jasny wzór – w naturalnym kolorze skorupki – na jednolitym, ciemniejszym tle. Metoda batikowa jest szeroko rozpowszechniona w Polsce i w innych krajach słowiańskich, gdyż wosk pszczeli był tu bardzo popularnym, ogólnodostępnym surowcem. Tą techniką zdobi się jaja głównie we wschodniej części naszego kraju i na Śląsku. Innym rodzajem zdobień są tzw. skrobanki, wydrapywanki lub rysowanki. Najczęściej w ten sposób zdobione są jaja kurze i gęsie. Jaja kacze są używane sporadycznie, gdyż ich skorupka jest zbyt śliska. Na zafarbowanym jaju wyskrobuje się ostrym narzędziem – brzytwą, blaszką, żyletką, nożykiem, nożem szewskim, skalpelem, igłą – wzory geometryczne i roślinne lub nawet całe sentencje słowne. Aby wyskrobać drobniutkie, subtelne, wręcz koronkowe wzory, wymagana jest ogromna precyzja. Najpiękniejsze pisanki o skomplikowanych, niepowtarzalnych i misternych ornamentach roślinnych, głównie kwiatowych, powstają na Opolszczyźnie. W tym regionie noszą nazwę kroszonek. Dziś wykonuje się tam nawet kroszonki z jaj strusich. Na świecie techniką rytowniczą zdobi się pisanki głównie w Niemczech (Łużyce), w Czechach i na Słowacji. Najnowsze techniki zdobienia to oklejanie wydmuszek jaj różnorodnymi materiałami. Znane na Kurpiach, w Puszczy Białej, zachodnim Podlasiu tzw. wyklejanki lub oklejanki to jaja – najczęściej wydmuszki – pokryte białym rdzeniem sitowia jeziornego lub dzikiego bzu. Uzupełnia się je jaskrawymi nitkami wełnianymi lub miniaturowymi, barwnymi wycinankami z glansowanego papieru, co nadaje im oryginalną fakturę. Centralnie lub pasmowo naklejane na powierzchnię jaja miniaturowe, wielobarwne wycinanki, charakterystyczne dla okolic Łowicza to tzw. nalepianki. Wśród motywów zdobniczych przeważają tam bogate symbole – koguty i kwiaty. Współcześnie na skorupkę jaja zaczęto aplikować kolorowe cekiny, perełki, bursztyn, cynę, szkło, suszone kwiaty, motywy z haftu krzyżykowego, wstążeczki czy inne materiały pasmanteryjne. Twórcy na bieżąco podejmują artystyczne wyzwania  i poszukiwania nowych możliwości. Często używają nowych metod zdobienia do tworzenia pisanek (technika decoupage’u, quillingu). Pojawiły się także jaja zdobione metodą „ażurową” – na wydmuszce lub w skorupce jaja robi się wiertarką dentystyczną (lub podobnym narzędziem) otworki układające się w  ornamenty. Osobną grupę stanowią jaja malowane farbami i tuszami. Maluje się krajobrazy, sceny rodzajowe, tematy religijne, abstrakcje. Ta forma zdobnictwa rozwinęła się szczególnie w kręgach malarzy profesjonalistów i obecna jest dziś w wielu krajach zachodniej Europy. 

Sposobów na dekorowanie pisanek jest mnóstwo i właściwie jaki wybierzemy, zależy tylko od naszej kreatywności. Najważniejsze by ten zwyczaj przetrwał i sprawiał radość całym rodzinom, nie tylko tym najmłodszym członkom, zaangażowanym w tworzenie tej tradycji. I Ty bądź w Wielkanoc dla dzieci, by kiedyś mogły mieć piękne wspomnienia.

Święcenie pokarmów: Polskie tradycje wielkanocne

Święcenie pokarmów w Wielką Sobotę miało dla chrześcijan wyjątkowe znaczenie. Tradycja ta, choć bardzo stara, przez wieki ewoluowała. Początkowo jedynym składnikiem święconego był baranek, cały lub w kawałkach, upieczony na rożnie. Z czasem zamieniono go na inne rodzaje mięsa. Święcono, szynkę, kiełbasę, słoninę, całe prosięta, różne ptaki domowe i polne. Potem wprowadzono sery, masło, jaja i chleb, a na końcu przyprawy i dodatki, takie jak chrzan czy sól. W XV i XVI wieku w koszyczku pojawiało się także wino, piwo oraz mleko z miodem. Święcone pokarmy miały swoje znaczenie i symbolikę. Najważniejszym składnikiem święconki był chleb, symbol Zbawiciela. Kiełbasa i inne wędliny oznaczały ofiarę z baranka paschalnego. Miały też przynosić zdrowie i dostatek. Chrzan jest symbolem goryczy męki Chrystusa, a jajka oznaczały odradzające się życie, a tym samym zmartwychwstanie i zwycięstwo nad śmiercią. Z czasem oprócz zwykłych jajek w koszyczkach zaczęły pojawiać się pisanki. Sól posiadała moc odstraszania złych mocy i sił nieczystych. Symbolizowała również sedno życia i prawdy – Jezus swoich uczniów i wybrańców nazywał „solą ziemi”. Baranek z czerwoną chorągwią uosabiał triumf życia nad śmiercią, przezwyciężenie zła i odkupienie grzeszników. Koszyczki wielkanocne były przyozdabiane białą serwetką i zielonymi gałązkami. Biel oznaczała niewinność, bezgrzeszność, a zieleń przyrodę budzącą się na nowo do życia. Tradycją było wykorzystywanie roślin wiecznie zielonych, takich jak bukszpan. Tak, jak zmieniały się produkty wkładane do koszyczka, tak też zmieniało się miejsce, w którym kapłan święcił pokarmy. Początkowo to księża odwiedzali domy. Dopiero od XIX wieku obrzęd ten zaczął być odprawiany w kościołach. Tradycją było, by podczas wielkanocnego śniadania zjeść wszystkie znajdujące się w koszyczku produkty. Zapewniało to pomyślność i dostatek na cały rok.

Śniadanie wielkanocne — wielkanocne potrawy i tradycyjne dania

Wraz z radością ze zmartwychwstania Pańskiego w Niedzielę Wielkanocną powraca możliwość zjedzenia tego, co przez 40 ostatnich dni było zakazane. Śniadanie wielkanocne staje się zatem dla chrześcijanina prawdziwie uroczystym posiłkiem. Zanim zjemy jednak wielkanocne śniadanie, składamy sobie nawzajem życzenia. Dopiero po tej niezwykle istotnej części poranka oraz krótkiej modlitwie można spożyć poświęcone w Wielką Sobotę jajka, mięso i pieczywo. Jedni wykładają je z koszyczka na półmisek, inni stawiają na stół cały koszyczek wraz z dekoracjami, co podkreśla wyjątkowość spożywanych pokarmów oraz serwuje się również inne tradycyjne potrawy wielkanocne, jak na przykład: babeczki wielkanocne do święconki, barszcz biały z kiełbasą, świąteczny żurek w chlebie, sałatka jarzynowa tradycyjna, jajka faszerowane szynką, pieczeń z białej kiełbasy z jajkiem w cieście, schab pieczony z morelami.

Lany Poniedziałek i Śmigus-Dyngus: wodne zabawy i ich historia

Śmigus-dyngus to jedna z najbardziej popularnych tradycji wielkanocnych co roku obchodzona w Polsce i związana z drugim dniem świąt, czyli poniedziałkiem. W tym dniu można oblewać wodą członków rodziny i znajomych, co sprawia nie lada frajdę szczególnie dzieciom i młodzieży. Jednakże śmigus-dyngus nie zawsze był związany ze Świętami wielkanocnymi, a historia tego zwyczaju wiąże się ze słowiańską kulturą. Zwyczaj ten wywodzi się ze starosłowiańskiej tradycji i był związany przede wszystkim z Jarymi Godami. Były to kilkudniowe obrzędy, podczas których słowiański lud przygotowywał się na nadejście wiosny i pożegnanie zimy. Typowym zwyczajem było topienie Marzanny oraz właśnie oblewanie wodą.

Procesje i obchody religijne w Wielkanoc — duchowe znaczenie Wielkanocy

Niedziela Wielkanocna z mszą świętą rezurekcyjną, odprawianą o świcie dla uczczenia Zmartwychwstania Chrystusa, jest największym świętem w całym roku liturgicznym. Uroczystość świąt Zmartwychwstania Pańskiego, określanych jako Święta wielkanocne, odznaczają się szczególną radością, ponieważ zmartwychwstanie Chrystusa jest symbolem Jego zwycięstwa nad grzechem i śmiercią, w którym chrześcijanie uczestniczą, m.in. poprzez udział w procesjach wielkanocnych i innych obrzędach kościelnych towarzyszących tym świętom. Najświętszy Sakrament jest wynoszony z Grobu Pańskiego i w uroczystej procesji  — pośród bicia dzwonów, gdzie wykonywane są również pieśni wielkanocne — trzykrotnie obnoszony jest wokół kościoła. Kiedyś rozpoczęciu mszy rezurekcyjnej towarzyszył huk armat. Rezurekcja odprawiana jest w niedzielę, w pierwszy dzień świąt, tradycyjnie o godz. 6 rano. W dawnych czasach nabożeństwo to odbywało się w Wielką Sobotę o północy.

Wielkanocne zwyczaje na świecie

Choć Wielkanoc obchodzona jest na całym świecie, to jednak w każdym kraju, utrwaliły się inne obrzędy i zwyczaje wielkanocne. Różnice w świętowaniu i tradycjach związanych z Wielkanocą można znaleźć także pomiędzy krajami Unii Europejskiej, a nawet poszczególnymi regionami naszego kraju.

W Wielkiej Brytanii zamiast jajek przygotowuje się słodkości, bo dla Brytyjczyków to okazja by wolny, świąteczny czas spędzać na słodko. Najbardziej popularnym łakociem w okresie Wielkanocy jest Hot Cross Buns, angielska odmiana drożdżówki z marmoladą. Tego szczególnego wypieku z lukrowanym krzyżem, który przypomina o ofierze Chrystusa, nie może zabraknąć na angielskim wielkopiątkowym śniadaniu.

Niemieckim symbolem świąt stał się zajączek wielkanocny, Osterhase, który od XVI wieku przynosi w Wielkanoc jajka do niemieckich domów. Dzięki, swojemu przysłowiowemu wręcz zapałowi rozmnażania, zasłużył sobie na miano symbolu płodności. Kojarzona z nim nadzieja na nowe życie jest wiązana ze zmartwychwstaniem Chrystusa. Wszystko za sprawą tego, że każdej wiosny zające przychodzą do ogrodów w małych miasteczkach w poszukiwaniu jedzenia. Z tego powodu, że chętnie przebywają w pobliżu ludzi, przypisano im zwyczaj chowania wielkanocnych pisanek. Z upływem czasu zajączek wielkanocny nauczył się przynosić nie tylko jajka, ale również słodycze, a nawet małe prezenty. Stał się wielką radością dla niemieckich dzieci, które w Poniedziałek Wielkanocny wyruszają na poszukiwanie niespodzianek.

Wielkanocne dekoracje: Od palm wielkanocnych do stroików

Świąteczne przystrajanie domu to doskonały sposób na wprowadzenie do przestrzeni mieszkalnej wyjątkowego klimatu. Tuż przed Wielkanocą półki sklepowe wypełnione są różnego rodzaju ozdobami typu: pisanki, zajączki, kurczaczki czy stroiki wielkanocne, 

które można wykorzystać jako dekoracje wielkanocne, aby upiększyć wnętrze domu. Zamiast jednak sięgać po gotowe dekoracje, warto wykonać je samodzielnie. Ich przygotowanie dostarczy całej rodzinie wiele frajdy. Co ważne, wcale nie potrzeba do tego specjalistycznych umiejętności. Wystarczy chęć i nutka kreatywności. A że wielkanocne świętowanie rozpoczynamy od wspólnego śniadania, wyjątkowość tej chwili warto podkreślić efektowną dekoracją stołu. Główna ozdoba powinna znaleźć się na jego środku – może to być wazon wypełniony wiosennymi kwiatami, świeca umieszczona w szklanym naczyniu czy dekoracyjny stroik. Dekorację stołu uzupełnijmy serwetkami. Możemy zwinąć je w rulon, przewiązać wstążką i ułożyć na talerzu. W ten prosty sposób stworzymy niepowtarzalną oprawę do celebrowania wielkanocnych posiłków. Wielkanocną atmosferę wnętrza powinniśmy czuć również po odejściu od stołu, dlatego wiklinowe wieńce umieszczone na drzwiach, pisanki zawieszone na gałązkach pod sufitem czy rzeżucha zasadzona w skorupkach jajek i ustawiona na parapecie w różnych pomieszczeniach domu idealnie nada przestrzeni świąteczny wygląd. Te dodatki sprawią, że  czas świąt będzie upływał w miłej, rodzinnej i wiosennej atmosferze, która napawać będzie optymizmem.